آنچه اعتکاف را از عبادات دیگر متمایز و آن را در زمره عباداتی چوم حج و عمره قرار میدهد، بهره گیری اعتکاف از اجتماع چند عبادت است. بنابراین پرداختن به موضوع آن، بدون بررسی اجمالی این عبادات میسر نمی گردد. این عبادات عبارت اند از: روزه:پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این باره میفرماید: "لا اعتِکافَ الّا بِصَومٍ" امام صادق (علیه السّلام) نیز میفرماید: "لا اعتِکافَ الاّ بِصومٍ وَ فی المِصرِ الذّی انتَ فِیه؛ هیچ اعتکافی صحیح نیست مگر اینکه به همراه روزه باشد و در شهری که در آن هستید صورت بپذیرد."

بنابراین از اعمال مهم اعتکاف، روزه گرفتن در ایام اعتکاف است. معتکف میتواند روزه واجب یا مستحب، برای خود یا به نیابت از دیگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگیرد. چنانچه اعتکاف در ماه رمضان باشد باید فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را در نظر گرفت.

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف میشود؛ پس بر معتکف لازم است تا دقت بیشتری در واجبات و محرمات روزه بنماید و علاوه بر این، آداب روزه داری را نیز رعایت کند.

 

امام صادق (علیه السّلام) در این باره میگویند: "روزه تنها پرهیز از خوردنی و آشامیدنی نیست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون است. هرگاه روزه گرفتید، زبانتان را از دروغ نگهدارید؛ چشمتان را از حرام بازدارید؛ نزاع نکنید؛ حسد نورزید؛ یکدیگر را با القاب زشت صدا مزنید؛ از جدال بپرهیزید؛ نسبت دروغ به کسی ندهید؛ درصدد مخالفت با یکدیگر برنیایید؛ خشم نورزید؛ کسی را مورد سرزنش و دشنام قرار ندهید." نماز:از دیگر اعمال اعتکاف اقامه نماز است.

حضرت علی (علیه السّلام) در این باره میفرماید: "یلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ یلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَةِ وَ الصّلاةِ..." بر معتکف لازم است در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد.

اصولاً از چند منظر میتوان به نماز در حال اعتکاف نگریست:
الف) نمازهای جماعت:
با توجه به تداوم حضور جمعی در مسجد اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه از بهترین عبادات برای معتکف به شمار میرود. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره جایگاه نماز جماعت، میفرماید: "صَلاةُ الرَجُلِ فی جَماعَةٍ خَیرٌ مِن صَلاتِهِ فی بَیتِهِ اَربَعینَ سَنَهٍ" نماز انسان به صورت جماعت بهتر از نمازی است که در خانه خود به مدت چهل سال میخواند.

ب ) نماز شب:
نماز شب از برجسته ترین و با فضیلت ترین عبادات در اسلام است، در آیات و روایات تأکید فراوانی روی این عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بنده محبوبش حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) واجب ساخته و چنین میفرماید: "وَ مِنَ اللّیلِ فَتَهَجّد بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَن یبعَثَکَ رَبُّک مَقاماً مَحموُداً؛ قسمی از شب را به نماز بایست؛ خدای تو، دوست دارد که تو را به مقام محمد برساند (اسراء 79)."

همچنین قرآن از کسانی که در شب به راز و نیاز با خدای خود میپردازند تمجید نموده است: "وَ الذّینَ یبیتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِیاماً (فرقان:164) آنان که در دل شب در حال سجده و قیام میباشند." اهمیت تهجد در اعتکاف زمانی آشکار میشود که بدانیم (خلوت) و (سهر) هر دو از مراحل سیر و سلوک بوده و در کنار هم انسان جویای کمال را به مقصد میرسانند.

صمت و جوع و سهر و خلوت و ذکر به دوام
ناتمامان جهان را کُند این پنج، تمام

ج) نوافل یومیه (نمازهای مستحبی روزانه):
نمازهای مستحبی روزانه به جهت اشتغال به امور روزمره، از انسان فوت میشود. در حالی که به انجام آن بسیار سفارش شده است. امام کاظم (علیه السّلام) میگویند: "صلاةُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ" و انسان معتکف در سایه دوری از کارهای روزمره، فرصتی مییابد تا زلال جان را در دریای رحمت الهی شستشو داده و از فیوض آن بهره مند گردد.

د) نوافل مخصوص:
چون بهترین اوقات اعتکاف در ماه مبارک رمضان و ماه رجب است. معمولاً معتکف از انجام نمازهای مستحبی در این ایام غافل نمی شود و در این میان شب نیمه ماه رجب و شبهای قدر، دستورات ویژه ایی دارند که عمل به آنها برای معتکف شیرین و جذاب است.معتکف در روز و شب به دعا دل میبندد. قرآن در این باره میگوید: "وَ قالَ رَبَّکُم اَدعُونی اَستَجِب لَکُم اِنّ الذّینَ یستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیدخُلونَ جَهَنّمَ داخِرین؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را و آنان که از عبادت من روی برگردانند و تکبر بورزند، به زودی داخل جهنم خواهند شد (غافر60)."

 

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف میشود

ادعیه ایام اعتکاف را از چند موضع میتوان به نظاره نشست:

الف) ادعیه مخصوص ایام البیض:
از مهمترین دعاها در این ایام، دعای اُمِ داوود است. این دعا از حیث محتوا دارای دو بخش عمده میباشد: بخش اول، عبارت از فرازهایی است که در آنها عقاید اسلامی مانند توحید، صفات خدا، نبوت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، نبوت پیامبران سلف (علیهم السلام) و وجود و عظمت مقام ملائک بیان میشود و بخش دوم دعا، عرفان ناب شیعی است که از دهان مبارک رئیس مذهب شیعه تراوش نموده است. در این فرازها، دعای ام داوود شباهتهای زیادی به دعای جوشن کبیر پیدا میکند و همه چیز هستی را متعلق به خداوند دانسته و از برای انسان جز تعلقی و ربطی به وجود خداوند، چیز دیگری قائل نمی شود. یعنی؛ همان مسأله فقر و غنای وجودی در عرفان اسلامی.این دعا دارای آداب مخصوصی است ازجمله باید دعاکننده روزه دار باشد؛ دعا را بعد از نماز عصر بخواند؛ دعا را بعد از قرائت سوره‌هایی مخصوص از قرآن شروع کند؛ و همچنین آن را در مکانی خلوت بخواند. یکی دیگر از دعاهای مهم این ایام، زیارت امام حسین (علیه السّلام) در نیمه ماه رجب است.

در این هنگام دو زیارت از برای ایشان خوانده میشود که یکی به زیارت امام حسین در شب پانزدهم معروف است و دیگری به زیارت غفیله.

ب) ادعیه ماه رمضان:
اگر انسان در ماه مبارک رمضان معتکف شود از دعاهای مربوط به این ماه نیز بهره مند میگردد که به جهت شهرت آنها، از ذکرشان خودداری میشود.

ج) قرائت قرآن کریم:
از دیگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کریم میباشد. درباره اهمیت تلاوت قرآن مجید پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) میگویند: "ای سلمان: هنگامی که مؤمن قرآن تلاوت میکند، خداوند درهای رحمت را به سوی او میگشاید...) و به راستی که چیزی بعد از فراگیری علم در پیشگاه خداوند، محبوبتر از قرائت قرآن نیست و بزرگوارترین بندگان در پیشگاه خداوند بعد از پیامبر و علما، حاملان قرآن هستند. اینان همانند انبیا از دنیا خارج میشوند؛ به همراه انبیا از قبرهایشان محشور شده و از پل صراط عبور میکنند و به آنان مثل ثواب انبیا داده میشود. پس خوشا به حال طالب علم و حامل قرآن، از آن چیزیهایی که در پیشگاه خداوند دارند از کرم و شرف. قرآن نیز این گونه از عظمت خود خبر میدهد: "لَو اَنزَلنا هذا القُرآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأیتَهُ خاشِعاً مُتِصَدِعاً مِن خَشیةِ الله؛ اگر قرآن را بر کوه نازل میکردیم یقیناً آن را فروتن و از هم پاشیده از بیم خدا میدیدی. (حشر:21)"

در مراسم اعتکاف، به ویژه در اعمال ام داوود در ایام البیض، سفارش به خواندن سوره و آیات مخصوصی شده که از جمله آنها، صد مرتبه حمد و توحید، ده مرتبه آیةالکرسی، قرائت سوره‌های انعام، بنی اسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، فصلت، شورا، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم و انشقاق تا آخر قرآن.

د ) توبه و استغفار:
آخرین عمل از اعمال اعتکاف که حا دارد به آن پرداخته شود، توبه و استغفار است. قرآن کریم میگوید: "یا اَیهّا الذّینَ آمَنُوا تُوبوُا اِلَی اللهِ توبَةً نَصوحاً؛‌ای کسانی که ایمان آورده اید به سوی خدا توبه کنید، توبه ایی که بعد از آن به گناه باز نگردید (تحریم8)." "غافِرُ الذَنبِ وَ قابِلُ التَوبِ شَدیدُ العِقاب. (مؤمن:3) خداوند بخشاینده گناه و پذیرنده توبه و کیفر دهنده‌ای سخت است."
پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این خصوص میفرماید: "ای مردم پیش از مردن توبه کنید و به سوی خدا بازگشت نمایید چنان بازگشتی که دیگر به سوی گناه برنگردید و پیشی بگیرید به اعمال صالح و اصلاح کنید بین خود و خدای خود را، تا سعادتمند شوید".اعتکاف فرصت مناسبی است برای بررسی و محاسبه نفس. "حاسَبُوا قَبلَ اَن تُحاسَبوا؛ به حساب اعمالتان رسیدگی کنید قبل از آنکه، خداوند به آنها رسیدگی کند."جبران کژیها و نواقص با طلب مغفرت و توبه به درگاه خداوند، همان کاری است که لقمان حکیم به فرزندش سفارش میکند: "و هنگامی که گناهی از تو سر زد دنبال آن از خدای متعال طلب مغفرت بنما و اظهار پشیمانی کن و تصمیم بگیر که هرگز به آن گناه باز نگردی."

در اینجا نکاتی درباره توبه ذکر میشود:
الف) حقیقت توبه:
مولایمان علی (علیه السّلام) حقیقت توبه را این گونه معرفی میکند: "التُوبَةُ نَدَمٌ بِالقَلبِ وَ استِغفارٌ بِاللّسانِ وَ تَرکٌ بِالجَوارِحِ وَ اضارُ الاّ یعُودَ؛ حقیقت توبه چهار چیز است:

1.ندامت قلبی؛
2.بیان ندامت به وسیله اذکاری که در خصوص استغفار آمده است؛
3. ترک گناهان
4. تصمیم بر ترک گناه در آینده.
بنابراین تکرار لفظ استغفر الله، بدون در نظر گرفتن مراتب دیگر، توبه واقعی نیست.

ب) توبه در همه گناهان به یک صورت انجام نمی پذیرد:
از آنجا که نوع گناه مختلف است، توبه از آنها نیز با هم فرق میکند پس کسانی که در حال محاسبه نفس هستند، مثل معتکفین، برای رسیدن به مقام توابین باید از نوع گناه و توبه آن غفلت نورزند. انواع پشیمانی عبارت اند از:

1. پشیمانی و بازگشت: در جایی که گناه در مورد حقوق الله باشد و در کنار او چیزی مثل نماز و روزه و ضایع نشده باشد.

2. ندامت به همراه تدارک: در جایی که در کنار گناه، چیز دیگری مثل نماز و روزه ضایع شود که در این صورت توبه عبارت است از، ندامت به همراه جبران آنچه ضایع شده است.

3. ندامت به همراه رضایت: و آن در جایی است که حقوق دیگران را ضایع کرده باشد که در این صورت، به همراه ندامت باید رضایت صاحب حق را جلب کند.

ج) آداب توبه:
از برای توبه آدابی است مانند سایر اعمال، اگر بخواهد از اعتکاف خود بهره کامل ببرد و موفق به توبه واقعی شود، رعایت آن آداب، بسیار مفید است از جمله آداب توبه موارد زیر است:

1. توبه در هنگام سحر؛
2. خواندن دعای ندبه؛
3.غسل؛
4. نماز توبه؛
5.روزه گرفتن؛
6. تکرار لفظ استغفار؛ و...